In 1904 ontwerpt de reclametekenaar Jan Misset in opdracht van Droste een cacaoblikje. In die tijd is het normaal om dokters en zusters het product te laten aanbevelen, zodat de associatie is dat het product gezond zou zijn. Zo prijst in die tijd ook een verpleegster de pepermunt van King aan. (In Amerika was toen de link tussen cacao en geneeskunde verboden, dus géén zuster.) Op het cacaoblik staat dus een verpleegster afgebeeld en zij houdt een presenteerblaadje vast met daarop hetzelfde cacaoblik. En op dat blik staat dezelfde verpleegster weer met datzelfde presenteerblaadje met daarop een blik cacao. En op dat blik staat weer …  tot in het oneindige. Dit noemen we het droste-effect. Met een duurwoord ‘recursie’ genoemd, de afbeelding bevat een verkleinde versie van zichzelf. In Zweden noemen ze dit het ‘skur-effect’ want op de verpakking van het schuurmiddel ‘kraft Skurpulver’ staat een kabouter die een pak schuurmiddel omhoog houdt met daarop weer een zelfde kabouter die weer een pak omhoog houdt. In Nederland is Haas-azijn wat minder bekend maar ook op die verpakking staat een haas die een fles Haas-azijn omhoog steekt met op die fles…juist, een haas die weer een fles omhoog houdt.

In de kunstgeschiedenis is het drieluik van Giotto uit 1320 berucht om het droste-effect.  Op de voorkant van dit drieluikaltaarstuk, genaamd Stefaneschi Triptych, staat op het middenpaneel de heilige Petrus. En aan zijn rechtervoet knielt kardinaal Stefaneschi. Hij biedt een altaarstuk aan dat exact gelijk is aan het altaarstuk waar je naar kijkt. Prachtig!

En het is in de kunstgeschiedenis daar niet bij gebleven want in 1823 schildert Casparus Morel de makelaar Horstman zittend in zijn huiskamer. En als je goed kijkt zie je links naast de schoorsteenmantel hetzelfde familieportret. Seamus Wray maakt het nog bonter in deze eeuw als hij zichzelf als schilder die zichzelf schildert, afbeeldt. “I painted myself drawing myself painting myself painting myself”. Volgt u het nog?

In de literatuurwetenschap kennen ze hiervoor ook een heel duur woord, ‘mise en abyme’. In normaal Hollands, een raamvertelling, een verhaal-in-een-verhaal. Het boek de ‘Canterbury Tales’ is een mooi voorbeeld, als in een verhaal een geestelijke een verhaal vertelt over iemand die weer een verhaal vertelt. Nu is duidelijk waarom de bioscoopfilm van Pier Paolo Pasolini ‘The Canterbury Tales’ niet altijd even makkelijk te volgen is. Je moet namelijk telkens weten in welk verhaal je bent terechtgekomen.

Wordt bovenstaande iets te ingewikkeld voor u? Draai dan lekker gewoon de LP van Pink Floyd ‘Ummagumma’ uit 1969 en laat uw blik vallen op de hoes waarop de bandleden staan afgebeeld en aan de muur hangt een schilderij met daarop de hoes van de LP, met daarop de hoes van de LP met een schilderij…..om gek van te worden!

Om het nog zwaarder te maken: wat is de diepere wijsheid van het droste effect? Feitelijk snijdt het twee thema’s aan, de oneindigheid en daarin onmiddellijk het besef dat wij eindig zijn. Wij zijn slechts dat schilderij aan de muur, waarin de oneindige rij nageslachten na ons staat afgebeeld. Of zo u wilt: onze voorouders tot in het oneindige.

Er is in Nederland een plek waar beide thema’s te zien en te voelen zijn. De oneindige Droste herhaling ervaar je onder de Zeelandbrug, even ten oosten van Colijnsplaat, nabij de Oost-zeedijk nr 11a. Loop daar de dijk op om dan af te dalen naar het water en verbaas u over dit effect. In de eerste witte pijler van de brug zien we de volgende pijler met daarin weer een pijler…..en dat tot aan de overkant.

En wilt u onze eigen sterfelijkheid ervaren? Loop dan even door naar het monument voor al de 117 verdronken kerkdorpen in Zeeland. Lees de namen van de dorpen in het dijklichaam en luister naar de muziek die op bepaalde uren klinkt. Om 14.04 uur hoort u de Sint-Elisabethsvloed uit 1404, om 15.30 uur hoort u de Sint-Felixvloed uit 1530 enzovoort. Het bestrijkt een periode van 900 tot 1600. U hoeft daar niet de hele dag te blijven natuurlijk om alles te horen. Nee, dat heeft de kunstenares Lydia Schouten ook niet verwacht toen ze het monument in 2009 onthulde. En hoe gaat het met eindigheid? In 2016 wilde de provincie van het monument af. En zeg zelf, u had toch ook geen familie in een van die verdronken dorpen wonen. Hup, weer in de auto en naar het dichtstbijzijnde café. Het leven moet je vieren want het is maar kort.

Misschien wel alle mensen gaan voor hoogtepunten in hun leven en proberen de dieptepunten te vermijden. Het grappige is wel dat wij mensen ‘wijs’ noemen als hij juist ook goed kan omgaan met dieptepunten. Ik wil je graag meenemen naar jouw dieptepunt. Je gaat er staan, benoemt het, leert ervan en gaat weer weg. Letterlijk. Dat dieptepunt ligt toevallig niet ver van mijn huis vandaan. Poos geleden dachten de geleerden nog dat het hier in de Alexanderpolder in Rotterdam lag want het heet niet voor niets natuurlijk ‘het lage land’. Maar metingen bewezen dat het in Nieuwerkerk a/d IJssel ligt, precies bij Parallelweg Zuid 215. Dit dieptepunt ligt precies 6,74 meter onder de zeespiegel.

Ga er eens staan en realiseer je dat half Nederland door drogere zomers inklinkt, zakt dus. Tevens belasten we de veengrond in de Randstad door die vol te bouwen. Hoe meer druk, hoe meer de veengrond daalt. En nog zo’n dieptepunt is het hoogtepunt dat de zeespiegel in de wereld angstig snel stijgt. Dus zowel van boven af als beneden aan de meetstok, hij zal steeds langer worden.

Ontwerper Bas Kortmann heeft dit gevisualiseerd in een tijdelijk paviljoen in Oosterflank Rotterdam. In de Semiramistuin om precies te zijn (tot 24 oktober geopend, van 11 tot 17 uur). Daar bouwde hij een waterval van iets meer dan zes meter hoog. Je moet met een trap naar boven klimmen en dan sta je op zeeniveau. Kijk dan naar beneden.

Wat als de dijken breken? In dit besef verdampen toch jouw persoonlijke dieptepunten. Hier gaat het om ons aller dieptepunt, de planeet en onze omgang daarmee. Een wijs mens leert zijn lessen uit de dieptepunten.

De nacht voor de watersnoodramp van 1 februari 1953, viert Leen Gebraad zijn 17e verjaardag. Een dag later overspoelt een watergolf van zo’n 3 meter de Julianastraat in Oude Tonge en vernietigt in enkele seconden alle huizen in de straat met de even nummers en zet in enkele seconden het hele dorp zo’n kleine 3 meter onderwater.

De familie Gebraad in de Nieuwstraat 50 dankt hun leven aan letterlijk boeren slimheid. De opa van Leen (zijn vader overleed toen hij zes maanden oud was en zijn moeder is teruggegaan naar het huis van haar vader) ziet het water in de omliggende sloten extreem snel stijgen en de putdeksel in de straat onheilspellend dansen. Een voorbode van de vloedgolf! Leen’s moeder is als de dood voor water en halsoverkop verlaat de familie het huis en ze rennen naar de dijk. Dat is puur geluk want iedereen verwacht water van over de dijk maar deze vloedgolf komt onverwacht van de andere kant, uit de polder. Paarden en koeien hebben ze losgesneden, alle deuren in de haast opengelaten. Op de dijk vraagt moeder aan Leen en zijn opa: “zien jullie al brand”? Rare vraag – vuur in dit waterinferno? Moeder bekent dat ze de kaars op tafel (de stroom was immers al uitgevallen) niet heeft uitgeblazen.

Paarden zijn bang voor water en die vinden ze terug op de dijk maar koeien gaan bij angst altijd terug naar hun stal. Het vee van de buurman verdrinkt op een tweejarige os na (geen melkkoe maar koe voor de mest). Deze os loopt in paniek het huis van de familie Gebraad binnen. Halverwege de lange gang die langs het hele huis loopt, gaat hij de deur naar zolder binnen. Hij klimt naar de zolder en zo blijkt later, beschadigt de trap met zijn poten immens. Doodsnood.

En daar staat de os, achter het raam, vier dagen op zolder. De overlevering vertelt dat hij zich in leven houdt door aan de jurken van de vrouw des huizes te knabbelen. Dat is niet waar. Op de zolder liggen appels en peren voor in de winter. Dit is het reddende voedsel. Maar helaas voor de familie Gebraad is dit bij koeien uiterst laxerend. Alles, zoals de klok die er staat – alles zit onder. Dus aan zijn redding hangt een aardig luchtje!

De politie arriveert per boot om mensen van zolders te halen en varend door de Nieuwstraat zien zij de os. “Hebben jullie kalfjes op zolder gezet”, vragen zij later aan opa Gebraad. Ze zien de os namelijk constant met de tong langs de raampjes likken. Maar condens blijkt het enige zoete water voor de os dat hij kan drinken. Met twee boten varen ze later naar het huis terug.

De politieagenten slopen de twee schuiframen eruit maar durven de koe niet naar buiten te duwen of ter plekke dood te schieten want ze weten niet door het hoge water of het huis dit allemaal zal houden. Een van de agenten trekt zijn revolver en schiet bij het ene raam in de lucht. De os springt uit angst door het andere raam naar buiten. En daar tussen al dat wrakhout pakt iemand de koe bij de hoorns en bevestigt daaraan het touw waarmee het dier naar de dijk wordt getrokken.

Alleen al op Goeree-Overflakkee hebben zo’n 4.500 koeien, 3.000 varkens, 350 paarden en 22.000 kippen en een ongekend aantal (huis)dieren en andere soorten vee, de watersnoodramp niet overleefd. Het enige monument ter ere van al dit dierenleed, vind je op het huis in Oude Tonge. De gedenksteen ter ere van de os op zolder draagt de tekst “Ik vocht voor ‘t leven, hier werd het gegeven”.

(klik op ‘over mijn publicaties’ en lees de artikelen 2018-10-01 en 2018-10-02 over het dierenleed van WO-I, 1914-1918. Huiver!!)

(Vandaag 19 september 2020 bevestigt de heer Leen Gebraad dat mijn verhaal correct is. Ik bedank hem zeer voor de tijd die hij voor mij heeft vrijgemaakt. Ook zijn zoon Jaap bedank ik want zonder hem had ik nooit zijn vader kunnen spreken)

Naschrift: Hoe kwam die gevelsteen er eigenlijk? Leen geeft antwoord. “De aannemer die na de ramp de huizen kwam herstellen vond dit zo’n bijzonder verhaal dat hij de gevelsteen op eigen kosten heeft laten maken en heeft toegevoegd aan de gevel van ons huis.”

Zittend op het bankje bij de oude slotgracht, open ik de fles rode wijn. Franse kaasjes uit dezelfde streek leg ik op een houten dienblad naast mij. Hier wil je niet meer weg.

De ‘Heerlijkheid Brakell’ is al bewoond vanaf begin 1500. Maar in het rampjaar 1672 blazen de Fransen het huis op. Vanaf dat moment is het een ruïne die ongekende romantische gevoelens oproept. Aan het eind van de 18^de eeuw, de Romantiek, ontstaat er een waardering voor de vervallen resten van een gebouw. Daarvoor werd het bijvoorbeeld gebruikt als vindplaats van gratis bouwstenen. Er zijn in Nederland nog ongeveer zo’n 80 ruïnes. Helaas verdwijnen er steeds meer, hoewel de waardering als cultureel erfgoed wel toeneemt. Ze worden met een mooi woord ‘gemankeerde monumenten’ genoemd.

Maar wat maakt de ruïne nu zo fascinerend? Allereerst is het je fantasie die aangesproken wordt. In gedachten moet je het bouwwerk afmaken. En dat maakt nieuwsgierig want hoe heeft het er dan uitgezien? Tevens horen bij de restanten verhalen! Er is op die plek van alles gebeurd en vaak spookt het er, dus…. Avontuur! Filosofisch staan de gemankeerde monumenten natuurlijk voor de vergankelijkheid. Niets blijkt eeuwig. En er naar kijken, is ook oog in oog staan met je eigen tijdelijkheid. Daarnaast tonen vervallen gebouwen de kracht van de natuur die langzaam de resten aan het oog gaat onttrekken. Wilde wingerd wint het van gebrokkelde stenen resten. Het maakt ons nietig tegenover zulke trage maar onverslaanbare krachten.

En wanneer je zo op een bankje zit en kijkt naar het sprookjesachtig verval, dan ben je een onderdeel van het landschap, dan strooit het zonlicht ook goud op jouw haren, dan kwaken de kikkers een symfonie enkel bestemd voor jouw oren, dan zit je zo in de schilderijen van kunstenaars als Hubert Robert of Wijnand Nuyen. Gratis en zonder museumjaarkaart. O ja, wil je misschien met mij ………. We keken elkaar glimlachend en hevig verliefd aan. Deze middag neemt niemand ons af.

Het paradijs op aarde is gewoon te bezoeken. Een paar maal per jaar openen Adam en Eva hun deuren. Ik bedoel dit niet spottend, deze ommuurde hortus conclusus is waarlijk een christelijke hof. Ons westerse idee van een tuin ontstond in de Middeleeuwen. We werden omringd door wildernis en die stond voor het goddeloze. De ommuurde kloostertuin was de afspiegeling van het paradijs en het teken dat de wildernis door de mens overwonnen was. Overigens stond ‘wildernis’ in de Renaissance voor het ‘niet beschaafde’.  In de Romantiek krijgt het begrip ‘wildernis’ dan eindelijk een positieve lading en staat het voor nobelheid en authenticiteit. Terug naar de ommuurde moestuin want die is, wanneer je binnen staat, allerminst een wildernis. Een kleine drieduizend verschillende plantensoorten wuiven je welkom. En bijzonder aan een ommuurde tuin is tevens dat je veel meer aandacht krijgt voor de hemel. Daar is de openheid en oneindigheid van het universum en kun je ontsnappen aan de aardse gevangenis. Deze tuin dwingt je na te denken over eindigheid en eeuwige oneindige wolken boven je. Terug op aarde even een kletspraatje in de schaduw bij de oude waterput, je geluksgevoel is compleet.

Het meest prikkelende is wanneer de geheime tuin gesloten is. De toegangsbrug is met een mooi hek afgesloten en de hoge struiken en de vier kleine boompjes op de romantisch gemetselde stenen brug, staan naar je te wenken. Maar de groene houten toegangsdeuren aan het eind van de brug blijven gesloten. Dan maar er omheen lopen en zien dat de ommuurde tuin op een eiland ligt. Planten werpen zich almachtig over de hoge stenen muur en het enige waar je aan kunt denken is dat je naar binnen wil. De muren bepalen wat binnen is, maar ook wat buiten blijft. Onbedwingbare lusten dreigen bezit van je te nemen en dat hek op de brug, daar moet overheen geklommen worden. Maar die prachtige oude moestuin kent helaas die onneembare toegangsdeuren. Het is een vesting tegen de boze buitenwereld. Binnen wil je waarlijk Adam en Eva ontmoeten, zo mooi moet het er zijn. Iedereen schrijft de tekst op het bordje bij de ingang over: “geopend de 1^ste en 3^de zondag in mei t/m augustus”. Het paradijs staat nu bij iedereen in de agenda.

Is er los van de moestuin en de ruïne (zie blog hierboven) nog iets te vertellen over het nieuwe Huis Brakel? Natuurlijk! Kijk naar het vooraanzicht en merk op dat de stallingen en het huis zelf met elkaar verbonden zijn door een (schijn!!)kapel met gotische raampjes. Een heuse klokkentoren verheft het in de lucht. Het neoclassicistische gebouw is niet helemaal wit gepleisterd, wat toen gebruikelijk was, maar slechts met een witte strook links en rechts. In die schijnkapel huisden een bakkerij, een mangelkamer en de bijkeuken. Deze folly (=decoratief- en fantasiegebouw) verbindt zo de twee gebouwen uit verschillende bouwperiodes met elkaar.

In de koetsierswoning zetelt een klein museumpje en naast dat huisje liggen 2 grafstenen van de koetsier en zijn vrouw (afkomstig  van een geruimde begraafplaats). Kijk nog even naar de (moderne) aanbouw aan de achterzijde van het huis en loop dan hoofdschuddend en hardop vloekend naar je fiets of je auto want je stond oog in oog met absoluut de eerste prijs voor lelijkste moderne aanbouw.