De profielen op datingsites staan vol leugens. De meeste mensen vinden dat vreselijk en zelfs een reden om ze maar te mijden. Maar als liegen zo negatief is, waarom doen mensen dat dan? Liegt iedereen? De wetenschap zegt van wel. We produceren volgens verschillende onderzoeken zo’n 2 tot 9 leugens per dag. Het mooiste onderzoek is van Bella DePaulo uit 1996. Zij heeft een groep deelnemers aan het onderzoek een dagboekje gegeven waarin zij dagelijks gedurende een week moesten opschrijven welke leugens ze tegen wie hadden verteld De gesprekken moesten minimaal 10 minuten duren dus een moment in de lift of bij het koffieapparaat telden niet mee. Zij toonde hiermee aan dat liegen een alledaags verschijnsel is en dat niemand er aan ontkomt. Bijna allemaal hadden ze geen nare gevoelens over hun leugens.

Waarom liegen mensen dan? Er zijn drie redenen. De eerste is: om goed over te komen. Impression management heet dat in de psychologie. Je liegt over je leeftijd of je gewicht of je salaris, dat soort leugens. De tweede is: om er beter van te worden. De autoverkoper wil zoveel mogelijk verkopen dus….’deze is van een oud omaatje geweest en altijd goed verzorgd’. Ongeveer de helft van al onze dagelijkse leugens worden gedaan om deze twee redenen. De derde reden is misschien wel de meest leuke: om het belang van anderen. Zo’n 1/4^de van al onze leugens worden hierom gedaan (de laatste 1/4^de deel is een mix van 1, 2 en 3). Deze leugens beogen om de ander positiever over te laten komen of om een ander er beter op te laten worden. We noemen dit ook wel het ‘sociale liegen’. De deelnemers aan dit leugenexperiment dachten overigens zelf dat ze 1/4^de uit eigenbelang (=1 + 2) en 3/4^de van hun leugens om de ander (=3) deden. Keep on dreaming! Vrouwen en mannen liegen even veel maar mannen meer om 1 + 2 en vrouwen meer om 3. In tweegesprekken tussen vrouwen diende ongeveer de helft van de leugens het belang van de ander. ‘Je bent naar de kapper geweest en wat een goeie kleur!’. Ook hebben vrouwen meer negatieve gevoelens bij hun in het verleden vertelde leugens. Vooral het derde motief toont aan dat liegen niet alleen maar negatief is.

Liegen is aangeboren en hoort bij ons sociale kapitaal. Chimpansees liegen over verborgen eten, zo toonde Frans de Waal al aan in zijn boek over empathie. Ook baby’s in de wieg veinzen pijn en ongemak om daardoor heerlijk opgepakt te kunnen worden in de armen van hun moeder. Los van het homo economicus, de homo faber zijn we ook een homo mentiens, de liegende mens. Heel vaak is de waarheid niet gewenst en is de leugen juist de sunny side of life. Toen ik in de metro zat zei een klein kind dat al erg lang naar me had zitten kijken ‘die mijnheer heeft een heel glimmend gezicht mama’. Blijkbaar de gezichtscreme die ik iets te dik had opgesmeerd. De moeder leidde het kind eerst met een ‘stttt’ en daarna met een ‘kijk eens wat daar buiten is’ af van mijn toch wat rood aanlopende gezicht. En dan al die glimlachende mensen in de coupe, ik glimlachte aapachtig terug.

Wat zou er met onze wereld gebeuren als we altijd maar de waarheid zouden spreken? Die werkelijkheid zou hard en koud zijn en zonder ethiek (we kunnen immers dan niet meer kiezen) en ook de beleefdheid en bescheidenheid zouden verdwenen zijn. ‘Kom je mee lunchen?’, ‘Nee ik vind je dodelijk saai dus liever niet’. Dan is ‘Dank je maar ik moet even dit afmaken’ toch wel beter. Beleefdheid en bescheidenheid impliceren onvermijdelijk ‘onwaarachtigheid’. In de psychologie is al lang bekend dat mensen die een overdaad aan eerlijkheid aan de dag leggen, vaker eenzaam zijn en sociaal aanmerkelijk onhandiger opereren. Klokkenluiders worden meestal ook niet onmiddellijk op het schild gehesen. Wel leven we vandaag de dag in een biechtcultuur die begrippen als ‘zelfbedrog’ en ‘zelfcensuur’ naar de marge lijkt verbannen te hebben. Hier is sprake van de opdringerigheid van mensen met meningen over alles en nog wat. De filosoof Kierkegaard schrijft: ‘wat zijn mensen toch absurd! Zij gebruiken nooit de vrijheden die ze bezitten, maar eisen die welke ze niet bezitten. Ze hebben de vrijheid van gedachte, maar eisen de vrijheid van meningsuiting’. Voor hoog gevoelige personen is trouwens dat sociale liegen wel een probleem omdat zij niet goed weten wat er dan onder al die verzachtende zinnen schuil gaat. Overigens bestaan er ongelooflijk veel synoniemen voor liegen (smousen, kullen, fabuleren, lorrendraaien, met spek schieten, lorren, oetsen, om de leukste even te noemen) en maar een paar voor het woord waarheid. De Amerikaanse schrijfster Emily Dickinson verordonneerde niet voor niets: “Zeg heel de waarheid – zijdelings.”

Waar komt onze zucht naar de waarheid toch vandaan? Grappig is dat we in de psychologie wel een ziektebeeld hebben voor de pathologische leugenaar (pseudologica phantastica) maar dat er geen ziektebeeld bestaat voor de waarheidsfanaticus. In de tien geboden staat dat je niet mag liegen. En daaraan is door God in de kantlijn niet toegevoegd ‘maar een sociaal leugentje om bestwil is toegestaan’. En ook zou ik de persoon van Jezus (zonder hem te willen beledigen, neem dat van mij aan!) niet altijd sociaal handig vinden opereren. Rechtlijnigheid, is dat niet hier van toepassing? In mijn theologie colleges op het mbo worstelde ik met dit thema (samen met de leerlingen zochten we met behulp van theologen naar antwoorden). En deze historische last uit de Bijbel kwam verder tot ons door kerkvaders als Augustinus en later de filosoof Kant. In zijn Grondslag voor de metafysica van de zeden (1785) stelde hij dat mensen hun eigen waardigheid verkwanselen wanneer zij liegen. Daar staat tegenover de filosoof met de hamer Friedrich Nietzsche die in Voorbij goed en kwaad (1886) schrijft dat onze bezetenheid met de waarheid een bedekken is van wat ons mensen echt drijft, de wil en onze driften. De laatste twee kun je moeilijk langs een meetlat van de waarheid leggen. Eindigen we bij de psycholoog Daniel Dennett die in zijn boek Het bewustzijn verklaard (1991) stelt dat er in het Ik eigenlijk geen waarheid bestaat. Wij passen onszelf constant aan met de verhalen die we over onszelf vertellen. Onze identiteit bestaat uit de verhalen die we over onszelf en de wereld creëren en die we constant bijsturen en verzinnen. Eerst lichten in de oude delen van de hersenen activiteiten op wanneer we iets beslissen, daarna ontstaan er pas activiteiten in de frontale cortex. Daar verzinnen we bewuste redenen voor wat mogelijk onbewust al gebeurd is. Dus, wanneer iemand liegt in zijn datingprofiel, oordeel wat milder en kijk naar het hele verhaal van die persoon die zo leuk leek. Misschien kan het dan toch wat worden in de liefde. Eigenlijk zijn we dan weer terug bij de Bijbelverhalen. Mildheid en nederigheid siert onze oordelen over andere mensen, dus ook over onszelf.

Naar aanleiding van het wel of niet liegen van Rutte over de notitie ‘Omtzigt positie elders’: volgens mij een leugen uit de derde categorie. Maar of de slangenkuil die Tweede Kamer heet dat gaat accepteren. Wraak en bloed zouden ze in het Oude Testament stellen. Liefde roept het Nieuwe Testament. CDA, waar staat u?

(Paul Ekman De Leugen Ontmaskerd, blz. 310-311 specificeert de bovenstaande drie motieven om te liegen in 9 onderverdelingen. Ze komen neer op bovenstaande 3. Ander literatuur gewenst over dit thema? Mail mij gerust en ik stuur het lijstje van boeken die ik over deze thematiek bezit.)